Solidarność w Raciborzu

Siła nasza leży w nas samych!

W lipcu i sierpniu 1980 roku, gdy w innych ośrodkach trwały strajki „o wolność i chleb”, w Raciborzu panował spokój. Zabrakło czynnego poparcia czy wystąpień wspierających robotników z innych rejonów Polski, choć jedno z centrów strajkowych znajdowało się pobliskim Jastrzębiu - Zdroju, a do strajku przystąpiły pojedyncze zakłady w Rybniku, Wodzisławiu Śląskim, czy Żorach.

Mimo że Racibórz nie przyczynił się do sukcesu, jakim było podpisanie z władzą komunistyczną porozumień sierpniowych 31 VIII 1980 roku, to także w naszym mieście odczuwało się radość, a nawet entuzjazm. Nagłe poczucie wolności i możliwość nieskrępowanej aktywności społecznej, którą wywalczyli robotnicy dla całego społeczeństwa, zaktywizowały i raciborzan. Te wyjątkowe wydarzenia były ewenementem w całym bloku radzieckim, a w skali naszego kraju znaczącym krokiem do odzyskania pełni wolności.

Tworzymy Solidarność

W naszym mieście inicjatorami i najaktywniejszymi „punktami” „S” były Rafako, ZEW i raciborska oświata. Przy tworzeniu związku pracownicy występowali z setkami postulatów (w Rafako było ich ponad 500), które dotyczyły głównie spraw socjalnych i ekonomicznych, np. w ZEW-ie domagano się stałych premii dla kierowców, podniesienia stawki za oszczędności w zużyciu paliwa, przedłużenia toru kolejowego do magazynu budowlanego, czy modernizacji zakładu. Inne żądania dotyczyły przeniesienia pomnika Arki Bożka, przeznaczenia willi sekretarza PZPR na cele społeczne, czy odsunięcia z zajmowanych stanowisk ludzi skompromitowanych. Postulaty były niezwykle zróżnicowane, a związek stał na straży ich realizacji i był gwarantem demokratycznych zmian.

W połowie października 1980 roku w piśmie zakładowym „Elektroda” ukazał się wywiad z przedstawicielami Komisji Robotniczej w ZEW-ie, która przygotowywała struktury Solidarności na terenie fabryki. Oskar Wojtyna podał liczbę 1100 osób, które w tym czasie przystąpiły już do Solidarności. Zaś Erwin Wranik wskazał na dotychczasowy niesprawiedliwy rozdział talonów na atrakcyjne towary w zakładzie: jak samochody, kolorowe telewizory itd. W PRL jednym ze sposobów zdobycia takich towarów był talon przyznawany przez władze. Gwarantował on kupno takiego dobra poza „rzucanymi” do sklepów nielicznymi egzemplarzami. Tak zwany kolektyw zakładowy zdaniem Wranika przyznawał talony w 90 % dyrektorom i ludziom na kierowniczych stanowiskach, z założenia członkom partii komunistycznej. W następnych miesiącach także na łamach „Elektrody” omawiano postulaty załogi i odnotowywano postępy w ich realizacji.

Pedagog

W Raciborzu w wielu, zwłaszcza mniejszych zakładach, proces tworzenia niezależnych struktur postępował niespiesznie. W początkowym okresie dominowała postawa wyczekiwania. Lepiej sytuacja ta wyglądała w większych fabrykach jak ZEW i Rafako oraz w raciborskich szkołach. Ostatecznie jednak do Solidarności wstąpiła większość pracowników poszczególnych zakładów i przedsiębiorstw. Przykładowo w Zakładach Spirytusowych „Polmos” do NSZZ „Solidarność” przystąpiło ok. 180 osób, co stanowiło większość pracowników, a w Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej do związku należało ok. 90 % załogi.

Solidarność była także wielkim ruchem społecznym. Oprócz struktur związkowych, korzystając z nagłej możliwości zrzeszania się, na ziemi raciborskiej powstawały różnego rodzaju organizacje i grupy. Wspomnijmy tu np. „Stowarzyszenie Repatriantów Polskich i ich Sympatyków”, domagające się odszkodowań za mienie pozostawione na Kresach Rzeczpospolitej rodzin wypędzonych przez Sowietów. Działania te zaniepokoiły władze do tego stopnia, że Służba Bezpieczeństwa przesłała informację o powstałej grupie do Katowic, a stamtąd poinformowano o sprawie centralę w Warszawie. Najaktywniejszymi osobami w stowarzyszeniu były Władysława Szewczyk i Roma Łobos. SB wszczęła wobec nich tajne działania w założonej Sprawie Operacyjnego Sprawdzenia „Pedagog”.

Związek

Do koordynacji działalności NSZZ „Solidarność” w skali miasta powołano Międzyzakładowy Komitet Koordynacyjny NSZZ „Solidarność” Ziemi Raciborskiej. W jego skład weszli przedstawiciele Komisji Zakładowych z poszczególnych zakładów pracy. Było to ważne doświadczenie świadczące o jedności i sile związku. Początkowo wiosną 1981 roku na spotkaniu w klubie fabrycznym Rafako utworzono 11-osobową grupę roboczą, która pełniła rolę tymczasowego prezydium. Przedstawiciele 26 komitetów zakładowych Solidarności z Raciborza oraz Rafametu z Kuźni Raciborskiej, w obecności przedstawicielki Międzyzakładowego Komitetu Założycielskiego z Katowic Teresy Baranowskiej, wybrali na przewodniczącego Andrzeja Markowiaka (KZMiSD). Członkami tego ciała zostali: Irena Czerwińska (Prodryn), Urszula Fludzińska (Muzeum w Raciborzu), L. Grabowski (PTSB Transbud), P. Joszko (Żelbet), J. Kern (ZSE), Roma Łobos (ZSE), Gotfryd Migulec (Rafako), B. Stodoła (Rafamet), Stanisław Wilkaniec (Sprawność) oraz Oskar Wojtyna (ZEW). Mieli oni sprawować swe funkcje przez trzy miesiące i doprowadzić do wyboru stałych władz związkowych spośród delegatów wyłonionych przez poszczególne Komisje Zakładowe NSZZ „S”. Ustalenia potwierdzono w marcu w Klubie Kultury Kolejarza w Kolzamie na inauguracyjnym zebraniu delegatów, podejmując uchwałę powołującą międzyzakładową Komisję Koordynacyjną NSZZ „S” Ziemi Raciborskiej, a sygnatariusze z poszczególnych zakładów pracy stali się jej członkami założycielami.

Największą w tym czasie manifestacją Solidarności stała się msza święta zorganizowana na stadionie miejskim, w której wzięły udział tysiące związkowców obchodzących wraz z rodzinami robotnicze święto 1 Maja.

To już 30 lat

Do stanu wojennego przez 16 miesięcy legalnej działalności Solidarność każdego dnia poszerzała granice wolności i nadziei. Związek tworzyły wszystkie warstwy społeczne, ludność rodzima i ta przybyła na Śląsk ze Wschodu, czy innych części Polski. Odnowa, takim słowem wówczas posługiwano się na określenie zmian w kraju, ogarnęła niemal wszystkie dziedziny życia. Był to czas, kiedy można było nieskrępowanie pisać i mówić o sprawach dotąd zakazanych i przemilczanych. Społeczeństwo poznawało prawdę o historii swojego kraju, czy odpowiedzialności PZPR za doprowadzenie państwa do ruiny. Dzięki osłabieniu cenzury dowiedzieliśmy się o wielu kwestiach utrzymywanych w tajemnicy, np. o zjawisku narkomanii w PRL, wcześniej istniał zapis cenzorski na informacje dotyczące tego zjawiska.

Dla świadomości społecznej owe szesnaście miesięcy wolności były kluczowe i ostatecznie zdemaskowały rządy komunistyczne w Polsce. Jednak propaganda i kłamstwa obozu władzy wciąż nie pozostawały bez wpływu na społeczeństwo, zwłaszcza w mniejszych miejscowościach.

Stan wojenny wprowadzony 13 XII 1981 roku, internowanie liderów związku i represje wobec społeczeństwa powstrzymały na całe osiem lat reformy w kraju. W Raciborzu pojedyncze próby oporu szybko zgasły. Prowadzono nieliczne działania opozycyjne bez większego poparcia społecznego, zresztą było to charakterystyczne dla małych ośrodków bez dużych zakładów pracy i szerokiego zaplecza intelektualnego. Nastąpiła kolejna fala masowej emigracji. Gospodarkę nadal obowiązywał absurdalny dyktat ideologii. Jednak sytuacja międzynarodowa i opór społeczny w kraju, walka Solidarności w podziemiu oraz szerokie spektrum aktywności elit nie pozostały bez wpływu na dokonujące się zmiany w Polsce, które doprowadziły do wyborów 4 czerwca 1989 roku.

Dzisiaj możemy się cieszyć wolnością i zdobyczami Solidarności, jak choćby wolnymi od pracy sobotami, zagwarantowaną własnością, wolnymi wyborami, suwerennością, możliwością nieskrępowanego przekraczania granic, możliwością zrzeszania się i swobodą wypowiedzi. Choć od powstania NSZZ „Solidarność” minęło już 30 lat, a nasz kraj powrócił do rodziny państw europejskich, to wciąż jeszcze nie nadrobiliśmy straconego czasu i zapóźnienia cywilizacyjnego. Rocznica sierpnia ‘80 jest dobrym momentem, by przypomnieć, co zawdzięczamy temu ruchowi, jak na kilkanaście miesięcy zmienił Polaków i do jakich historycznych zmian się przyczynił.

Beno Benczew

EPIZODY HISTORII

Od niniejszego numeru Nowin Raciborskich pragniemy zaproponować naszym czytelnikom nową, stałą rubrykę „Epizody historii”. Będzie ona przygotowywana przez autorów związanych z Raciborskim Centrum Badań Historycznych (RCBH). Tematyka będzie oczywiście oscylowała wokół historii naszego regionu. Przypomniane zostaną, czy wręcz po raz pierwszy ujrzą światło dzienne, nieznane lub celowo skazane na zapomnienie wydarzenia. Miesiąc temu opublikowaliśmy zapowiedź tejże rubryki, tekst Bena Benczewa o rabunkach dokonanych przez Armię Czerwoną w 1945 roku.

RCBH jest nieformalną grupą osób, które pasjonuje historia regionu. Oprócz badań zbiera pamiątki, dokumenty oraz nagrywa relacje świadków historii. Relacje te były wykorzystane np. w projektach warszawskiego Ośrodka Karta. Centrum zorganizowało także cykl wykładów poświęconych przeszłości, przygotowuje czasopismo historyczne o zasięgu regionalnym, a jednym z tematów badawczych jest raciborska Solidarność. W XXX rocznicę powstania związku pragnie przypomnieć, co działo się w Raciborzu w latach 80-tych.